Bank centralny jest instytucją odpowiedzialna za funkcjonowanie systemu bankowego oraz prowadzenie bieżącej polityki pieniężnej państwa.
W praktyce gospodarczej wyróżnia się dwa modele relacji banku centralnego i państwa: bank centralny niezależny od państwa oraz bank centralny zależny od państwa. Bank centralny określa się mianem banku banków. Oznacza to, że nadzoruje i kontroluje on działania banków komercyjnych, co ma zapewnić bezpieczeństwo zgromadzonych w nich środków oraz stabilność całego sektora bankowego.
Zajmuje się m. in. realizacją transakcji z innymi bankami centralnymi, czy instytucjami z innych krajów, jako bank państwa zajmuje się również prowadzeniem rachunków instytucji państwowych. Gromadzi dochody danego kraju i realizuje wydatki budżetu, do jego obowiązków należy też obsługa deficytu budżetowego i zarządzanie długiem publicznym. W Polsce funkcję banku centralnego pełni Narodowy Bank Polski. NBP ma wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych będących prawnym środkiem płatniczym w Polsce. Narodowy Bank Polski określa wielkość ich emisji oraz moment wprowadzenia do obiegu, za którego płynność odpowiada. Ponadto, organizuje obieg pieniężny i reguluje ilość pieniądza w obiegu.
Bank centralny spełnia trzy podstawowe funkcje:
- Banku emisyjnego- ma on wyłączne prawo do emisji znaków pieniężnych będących prawnym środkiem płatniczym w danym państwie, obecnie rolę banków emisyjnych pełnią banki centralne.
- Banku banków- ma wpływ na wielkość akcji kredytowej banków oraz nasilenie kreacji pieniądza bezgotówkowego.
- Banku państwa – jest to najważniejszy bank w kraju, związany ze sferą monetarną jej założenia realizuje za pomocą specjalnych narzędzi, jest on odpowiedzialny za stabilność pieniądza gospodarce rynkowej nikt nie jest upoważniony do przejęcia tego zadania od banku centralnego.
Instrumentami Polityki pieniężnej stosowanymi przez bank centralny są:
- Stopa rezerw obowiązkowych- banki komercyjne mają obowiązek utrzymywania minimalnych rezerw gotówkowych ustalonych przez bank centralny.
- Operacje otwartego rynku- wpływają na wielkość bazy monetarnej pod wpływem zakupu bądź sprzedaży papierów wartościowych, w szczególności krótkoterminowych bonów pieniężnych, przez bank centralny na otwartym rynku.
- Operacje depozytowo- kredytowe- stosowane w celu łagodzeniu wahań stóp procentowych na rynku międzybankowym, do operacji tych zaliczamy kredyt lombardowy oraz lokaty terminowe banków w NBP .
Bank centralny jest instytucją, która posiada monopol kreacji pieniądza centralnego, niezbędnego bankom komercyjnym do normalnego funkcjonowania.